Opieka nad seniorem spoza rodziny – Wyzwania i rozwiązania prawne
Sytuacja, w której osoba starsza, potrzebująca wsparcia w codziennym życiu, znajduje opiekuna spoza kręgu najbliższej rodziny, jest coraz częstsza. Opiekun poświęca swój czas, energię, a nierzadko i środki finansowe, zapewniając podopiecznemu niezbędną pomoc. W zamian osoba starsza często pragnie odwdzięczyć się, przekazując opiekunowi po swojej śmierci własność mieszkania lub domu. Aby takie porozumienie miało moc prawną i przyniosło oczekiwane korzyści (zwłaszcza podatkowe), konieczne jest jego odpowiednie sformalizowanie. Służy temu właśnie umowa o opiekę połączona z odpowiednimi zapisami w testamencie.
Czym jest umowa o opiekę i jak działa?
Choć Kodeks cywilny nie zawiera odrębnej definicji „umowy o opiekę”, jest ona dopuszczalną umową cywilnoprawną zawieraną w ramach swobody kontraktowania. Jej istnienie i skutki podatkowe są natomiast wyraźnie wskazane w Ustawie z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn.
W swej istocie, umowa o opiekę to porozumienie, w którym:
- Opiekun (osoba fizyczna, często niespokrewniona) zobowiązuje się do sprawowania osobistej opieki nad drugą stroną umowy (podopiecznym).
- Podopieczny zobowiązuje się, że w zamian za tę opiekę, przekaże opiekunowi po swojej śmierci określoną nieruchomość (budynek mieszkalny, lokal mieszkalny stanowiący odrębną nieruchomość lub spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu/domu).
Ważne: Sama umowa o opiekę nie przenosi własności nieruchomości. Jest to umowa o charakterze zobowiązaniowym. Przeniesienie własności następuje dopiero po śmierci podopiecznego na podstawie testamentu, w którym podopieczny powoła opiekuna do spadku lub uczyni na jego rzecz odpowiedni zapis (zwykły lub windykacyjny) dotyczący obiecanej nieruchomości.
Umowa o opiekę a umowa dożywocia – najważniejsze różnice
Należy wyraźnie odróżnić umowę o opiekę (powiązaną z dziedziczeniem) od umowy dożywocia, uregulowanej w Kodeksie cywilnym (art. 908-916). Główne różnice to:
| Cecha | Umowa o opiekę (powiązana z testamentem) | Umowa dożywocia |
|---|---|---|
| Moment przeniesienia własności | Po śmierci podopiecznego (na podstawie testamentu) | W chwili zawarcia umowy (za życia podopiecznego) |
| Forma prawna | Umowa pisemna z podpisem notarialnie poświadczonym + Testament | Akt notarialny |
| Podatek (główny) | Podatek od spadków i darowizn (z potencjalną ulgą 110m²) | Podatek od czynności cywilnoprawnych (PCC) – 2% |
| Podstawa prawna | Ustawa o podatku od spadków i darowizn + KC (swoboda umów) | Kodeks cywilny (art. 908-916) |
| Charakter świadczeń | Głównie osobista opieka | Utrzymanie (mieszkanie, wyżywienie, opał itp.) + opieka |
Ważne: Umowa o opiekę i umowa o dożywocie to dwie zupełnie inne instytucje prawne, niosące odmienne skutki prawne i podatkowe.
Ulga podatkowa dla opiekuna – jak uniknąć podatku od spadku?
Największą korzyścią płynącą z prawidłowego zawarcia umowy o opiekę i dziedziczenia na jej podstawie jest możliwość skorzystania ze specjalnej ulgi w podatku od spadków i darowizn. Jest ona uregulowana w art. 16 ust. 1 pkt 3 Ustawy o podatku od spadków i darowizn.
Ulga ta polega na tym, że do podstawy opodatkowania nie wlicza się tzw. czystej wartości nabytej nieruchomości (lub udziału w niej) do łącznej wysokości nieprzekraczającej 110 m² powierzchni użytkowej budynku lub lokalu. W praktyce oznacza to, że jeśli odziedziczone mieszkanie lub dom ma powierzchnię użytkową do 110 m², opiekun będący osobą niespokrewnioną (III grupa podatkowa), która normalnie zapłaciłaby wysoki podatek (nawet 20%), może być całkowicie zwolniony z tego podatku w odniesieniu do tej nieruchomości. Jeśli nieruchomość jest większa, ulga obejmuje wartość odpowiadającą 110 m².
Warunki skorzystania z ulgi – ścisłe wymogi formalne!
Aby móc skorzystać z opisanej ulgi, muszą być łącznie spełnione bardzo precyzyjne warunki formalne. Ich niedopełnienie, nawet przy faktycznym sprawowaniu wieloletniej opieki, skutkuje utratą prawa do zwolnienia podatkowego! Te warunki to:
- Nabycie nieruchomości w drodze dziedziczenia (jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy), zapisu (zwykłego lub windykacyjnego) lub polecenia testamentowego.
- Nabywcą (opiekunem) musi być osoba zaliczona do III grupy podatkowej w rozumieniu ustawy (czyli osoba obca lub bardzo daleko spokrewniona w stosunku do spadkodawcy/podopiecznego).
- Opieka nad spadkodawcą musiała być sprawowana na podstawie pisemnej umowy o opiekę z podpisami notarialnie poświadczonymi. Sama umowa pisemna bez poświadczenia podpisów przez notariusza jest niewystarczająca!
- Opieka musiała być sprawowana przez co najmniej 2 lata, przy czym okres ten liczy się od dnia notarialnego poświadczenia podpisów na umowie o opiekę.
- Musi istneinie testament, w którym spadkodawca powołuje opiekuna do dziedziczenia danej nieruchomości lub czyni na jego rzecz odpowiedni zapis.
Przykład z praktyki (opisany w materiale źródłowym): Opiekunka przez wiele lat opiekowała się starszą panią na podstawie jej własnoręcznego testamentu, w którym ta obiecała jej mieszkanie za opiekę. Sąd potwierdził ważność testamentu i przyznał opiekunce mieszkanie. Jednak Urząd Skarbowy odmówił zastosowania ulgi podatkowej, ponieważ strony nie zawarły dodatkowo pisemnej umowy o opiekę z podpisami poświadczonymi przez notariusza. Samo faktyczne sprawowanie opieki i dziedziczenie na podstawie zwykłego testamentu nie wystarczyło.
Dodatkowe obowiązki opiekuna warunkujące ulgę
Nawet jeśli powyższe warunki formalne są spełnione, ustawa (art. 16 ust. 2) nakłada na opiekuna dodatkowe, bardzo restrykcyjne wymagania, od których spełnienia zależy utrzymanie prawa do ulgi:
- Opiekun nie może być właścicielem innego budynku mieszkalnego lub lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość (lub mieć udziału przekraczającego 50%, chyba że nabyty w spadku). Jeśli posiada taką nieruchomość, musi ją zbyć na rzecz swoich zstępnych (dzieci, wnuków), Skarbu Państwa lub gminy w terminie 6 miesięcy od dnia złożenia zeznania podatkowego lub wydania decyzji podatkowej.
- Opiekun nie może być najemcą innego lokalu lub budynku. Jeśli jest, musi rozwiązać umowę najmu w terminie 6 miesięcy.
- Opiekun musi zameldować się na pobyt stały w nabytym w spadku lokalu lub budynku w ciągu roku od złożenia zeznania lub wydania decyzji.
- Opiekun nie może zbyć nabytego w spadku lokalu lub budynku (ani udziału w nim) przez okres 5 lat od dnia złożenia zeznania lub wydania decyzji (z pewnymi wyjątkami, np. zbycie na rzecz zstępnych).
Niespełnienie któregokolwiek z tych warunków skutkuje utratą ulgi i koniecznością zapłaty podatku wraz z odsetkami.
Inne odliczenia – koszty opieki jako długi spadkowe?
Czy koszty poniesione na opiekę można odliczyć od podatku w inny sposób? Tak, ale w ograniczonym zakresie. Zgodnie z art. 7 ustawy o podatku od spadków i darowizn, od wartości spadku można odliczyć tzw. długi i ciężary spadku. Zalicza się do nich m.in. koszty leczenia i opieki nad spadkodawcą w czasie jego ostatniej choroby (jeśli nie zostały pokryte z jego majątku) oraz koszty pogrzebu (w rozsądnej wysokości).
Odliczenie to może pomniejszyć podstawę opodatkowania, ale:
- Dotyczy tylko kosztów z ostatniej choroby i pogrzebu.
- Nie obejmuje wszystkich wydatków ponoszonych przez lata opieki.
- Jest to zupełnie inna instytucja niż ulga mieszkaniowa 110 m² i nie może jej zastąpić.
Porównanie obciążeń podatkowych – przykład
Przypuśćmy, że pan Kazimierz podpisał z panią Krystyną umowę o opiekę dnia 11 kwietnia 2019 r., na podstawie której pani Krystyna, jako osoba niespokrewniona, miała się opiekować panem Kazimierzem. Dodatkowo pan Kazimierz sporządził testament, w którym powołał p. Krystynę do całości spadku. Ponieważ strony umowy o opiekę nie są ze sobą spokrewnione, należą do III grupy podatkowej. W skład spadku po panu Kazimierzu wchodzi mieszkanie o powierzchni 80m2. Pan Kazimierz zmarł 30 maja 2024 roku. Rzeczoznawca określił wartość przedmiotowego mieszkania na 250.000,00 zł
Bez umowy o opiekę oraz ulgi z art. 16 ustawy o podatku od spadków i darowizn w takiej sytuacji podatek od spadków i darowizn wynosiłby 67 433,60 zł, ale przy zastosowaniu umowy o opiekę i w konsekwencji ulgi z art. 16, podatek od spadków i darowizn nie będzie należny.
Podsumujmy
Umowa o opiekę, połączona z dziedziczeniem na podstawie testamentu, może być korzystnym rozwiązaniem dla osób starszych potrzebujących wsparcia i niespokrewnionych opiekunów. Kluczem do sukcesu i skorzystania z bardzo atrakcyjnej ulgi podatkowej (zwolnienie do 110 m²) jest jednak ścisłe przestrzeganie wymogów formalnych: pisemna umowa z podpisami notarialnie poświadczonymi, minimum 2 lata opieki od daty poświadczenia, ważny testament i spełnienie dodatkowych warunków przez opiekuna po nabyciu spadku. Pominięcie którejkolwiek formalnosci może skutkować koniecznością zapłaty pełnego podatku. Notariusz jest niezbędnym partnerem w prawidłowym uregulowaniu tej delikatnej materii.
Kancelaria Notarialna w Łodzi – zapraszamy po poradę
Jeśli rozważają Państwo zawarcie umowy o opiekę, sporządzenie testamentu lub potrzebują pomocy w uregulowaniu innych spraw spadkowych, zapraszamy do naszej Kancelarii Notarialnej przy Placu Wolności 12 w Łodzi (blisko ul. Piotrkowskiej). Gwarantujemy profesjonalizm, dyskrecję i pomoc w wytłumaczeniu znaczenia prawnego planowanych czynności.
